Overgewicht en obesitas:
een psychologisch perspectief
dr. Leentje Vervoort
Leentje.Vervoort@UGent.be
Overgewicht en obesitas
BMI: volwassenen
• Diagnose ~ % lichaamsvet
• BMI als ‘proxy’ van lichaamsvet
•
• bijkomende metingen
Leentje.Vervoort@ugent.be
BMI: kinderen en adolescenten
Leentje.Vervoort@ugent.be
BMI: kinderen en adolescenten
• BMI percentielen
met leeftijd- en geslacht specifieke grenswaarden
Leentje.Vervoort@ugent.be
Leentje.Vervoort@ugent.be
1
Overgewicht in België
Overgewicht in België
17=20%
5=5%
gem. BMI = 25.3
Leentje.Vervoort@ugent.be
Overgewicht in België
1997=2008
Leentje.Vervoort@ugent.be
Overgewicht in België
1997=2008
Leentje.Vervoort@ugent.be
Implicaties van overgewicht en obesitas
Leentje.Vervoort@ugent.be
Implicaties van overgewicht en obesitas
2
Implicaties van overgewicht en obesitas
Leentje.Vervoort@ugent.be
Implicaties
Implicaties
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: multifactoriële aandoening
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: ecological system theory
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: ecological system theory
Davison & Birch, 2001
modified from Kolbe & Story , 2005 Leentje.Vervoort@ugent.be
Leentje.Vervoort@ugent.be
3
Etiologie: genetica
•
DNA-onderzoek
•
h2 = 70%
•
verschillende kandidaat-genen
polygentische aandoening
•
•
• obesogene omgeving
• hoge beloningswaarde
• food away from home
• media
• voeding
• gewicht
• body image
• sedentair gedrag
tweeling- en adoptiestudies
•
•
Etiologie: omgevingsinvloeden
h2 = 25 – 40%
.
MAAR: dramatische stijging in overgewicht/obesitas
prevalentie suggereert invloed van omgeving
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: gedrag
Leentje.Vervoort@ugent.be
Energie-inname
energy inbalance: intake > expenditure
Leentje.Vervoort@ugent.be
Energie-inname
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie
Leentje.Vervoort@ugent.be
Eten obese kinderen te veel?
geen echt bewijs voor een sterke directe link
uitzondering: vet inname en voorkeur voor vetrijk voedsel, frisdrank
uitzondering: eetpatroon en eetstijl
Bewegen obese kinderen te weinig?
meer sedentair gedrag
meer ‘screent time’ (directe link)
Leentje.Vervoort@ugent.be
4
Etiologie: intern vs. externe signalen
homeostatische honger
motivatie om te eten die volgt uit
energie tekort (of het voorkomt)
gestuurd door interne signalen
homeostatisch
behoud van energie homeostaste
vermijden van uithongering
hedonisch
aangeleerd
Berridge, 1996; Lowe & Butryn, 2007
Leentje.Vervoort@ugent.be
hedonische honger
aangeleerde honger
motivatie om te eten zonder dat er een
energie behoefte is
gestuurd door de beloningswaarde van
voedsel
motivatie om te eten zonder dat er een
energie behoefte is
gestuurd door ‘gewoonte’
consumptie omwille van smaak en
hedonische aantrekkingskracht
overrulet homeostatische, interne
verzadigingssignalen
consumptie omdat we het zo geleerd
hebben
overrulet homeostatische, interne
verzadigingssignalen
Berridge, 1996; Lowe & Butryn, 2007
hedonische honger
motivatie om te eten zonder dat er een energie behoefte
is, gestuurd door de beloningswaarde van voedsel
liking
learning
predictieve verbanden
hedonische impact
cognities
plezier
wanting
smaak
incentive salience
opioid activatie
toenaderingsgedrag
dispositie om te eten
dopamine activatie
Berridge, 1996; Lowe & Butryn, 2007; Appelhans, 2009
Berridge, 1996, 2009; Berridge, Robinson, & Aldridge, 2009
5
beloningswaarde van voeding
motivatie om te eten zonder dat er een energie behoefte
is, gestuurd door de beloningswaarde van voedsel
liking
learning
wanting
beloningswaarde
liking
learning
wanting
Berridge, 1996, 2009; Havermans, 2011
Berridge, 1996; Lowe & Butryn, 2007; Appelhans, 2009
beloningswaarde van voeding
obesogene omgeving
Reward value of food
operante conditionering
toename van gedrag
cue-elicited eating
STRAF
pos.
straf
<<<<<
<<<<<
<
pos.
<<<<<
bekrachtiging
<<<<<
<
neg.
bekrachiging
neg.
straf
BEKRACHTIGING
afname van gedrag
Leentje.Vervoort@ugent.be
6
cue-elicited eating
habituatie en dishabituatie
after Epstein, Rodefer, Wisniewski & Cacciula, 1992
Leentje.Vervoort@ugent.be
habituatie en dishabituatie
MAAR…
after Temple et al., (2007). AmJClinNut, 85(2)355-361
Leentje.Vervoort@ugent.be
sensitisatie
140
120
100
intake (g)
en nog meer maar…
80
60
40
20
0
after Hausnet et al., (2012). Appetite, 58(3)1152‐1159
Leentje.Vervoort@ugent.be
7
habituatie of sensitisatie?
klassieke conditionering
CS+
CR
≈
Leentje.Vervoort@ugent.be
klassieke conditionering
CS+
US
CSCR
UR
Etiologie: psychologische modellen
• Kaplan & Kaplan, 1957
• obesitas Å overeten
• 2 oorzaken voor overeten
• cue-induced eating (klassieke conditionering)
• emotional eating (affectregulatie)
US
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: psychologische modellen
Etiologie: psychologische modellen
• affect regulatie
• onvermogen om onderscheid te maken tussen interne
honger en verzadigingssignalen vs. emotionele
signalen
• affect lokt eetgedrag uit
eten vermindert affect
• restrained theory (Herman & Polivy, 1984)
• gewichtsproblemen en overeten = bijwerking van diëten
• biologische barrières (honger en verzadiging)
vs.
zelfopgelegde regels
Leentje.Vervoort@ugent.be
Leentje.Vervoort@ugent.be
8
Etiologie: psychologische modellen
Etiologie: psychologische modellen
• externality theory (Schachter et al., 1968)
• “ internal state is irrelevant to eating by obese”
“external, food relevant cues trigger eating for such
people”
• beloningsgevoeligheid (Davis et al., 2007)
Leentje.Vervoort@ugent.be
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: psychologische modellen
Etiologie: psychologische modellen
• doel conflict model (Stroebe, Papies & Aarts, 2008)
• plezier van eten
vs.
gewichtscontrole/gezondheid
• NIET verschil in attitudes
• WEL verschil in cognitieve representaties en processen
• neurocognitieve processen
• executief functioneren
• e.g., ‘delay of gratification’
• aandacht
• e.g., selectieve aandacht
• e.g., aandacht en concentratie
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: psychologische modellen
Leentje.Vervoort@ugent.be
Etiologie: ecological system theory
controle processen
Appelhans, 2009
beloningsprocessen
modified from Kolbe & Story , 2005 Leentje.Vervoort@ugent.be
Leentje.Vervoort@ugent.be
9
aanbevolen literatuur
Stroebe, W., Papies, E.K., & Aarts, H. (2008). From homeostatic to hedonic theories of
eating: self-regulatory failure in food-rich environments.Applied Psychology, 57, 172-193,
Liang, J., Matheson, B.E., Kaye, W.H., & Boutelle, K.N. (2014). Neurocognitive correlates
of obesity and obesity-related behaviors in children and adolescents. International Journal
of Obesity, 38, 494-506
Davis, C., Strachan, S., & Berkson, M. (2004). Sensitivity to reward: implications for
overeating and overweight. Appetite, 42, 131-138.
Epstein, L.H., Rodefer, J.S., Wisniewski, L., & Caggiula, A.R. (1992). Habituation and
dishabituation of human salivary response. Physiology & Behavior, 51, 945-950.
10
