01_Cover 05-06_NL.indd

Bijwerkingen van chemotherapie bij acute leukemie
Goudsbloemen tegen
huidtoxiciteit
Een rode pijnlijke huid, blaarvorming en oedemen. Het zijn
uitingsvormen van huidtoxiciteit als bijwerking van zware
chemokuren zoals Ara-C®. Calendulacrème biedt verlichting,
zegt een aantal verpleegkundigen. Maar omdat het middel
niet erkend is, draait de patiënt op voor de kosten.
tekst:
Lisette Hoes
foto’s:
Katrien van Rooij
Patiënten met acute leukemie krijgen agressieve chemokuren met hoge
doses cytostatica als Ara-C® (cytarabine, cytostar). Ara-C® is een noodzakelijk kwaad. Noodzakelijk om de ziekte
de baas te worden, kwaad vanwege de
nare bijwerkingen, zoals huidtoxiciteit.
Dat kan zeer pijnlijk zijn en de autonomie van de patiënt belemmeren. Calendulacrème kan helpen om het leed wat
te verzachten. Verpleegkundige Katrien
Ara-C® kan een zeer pijnlijke
vorm van huidtoxiteit veroorzaken
van Rooij is er een groot voorstander
van. Zij werkt op de afdeling hematologie/oncologie van het Academisch Ziekenhuis in Maastricht.
Cytostatica
Bijna alle oncologiepatiënten die
behandeld worden met Ara-C ® zitten in een zogeheten HOVON-schema
(Hemato Oncologie voor Volwassenen
Nederland). Zij krijgen Ara-C® intraveneus toegediend in combinatie met
andere cytostatica als Idarubicine®. De
44
44-46_Calendula.indd 44
behandeling bestaat uit minimaal twee
kuren van vijf tot zeven dagen. Die
twee kuren vernietigen het zieke beenmerg zodat er weer plaats vrij komt
om gezonde bloedcellen aan te maken.
In de tweede kuur krijgt de patiënt
een veel hogere dosis Ara-C® (2 tot 3
gram/m² per dag) dan bij de eerste keer
(100mg/m²/ per dag). De huidklachten ontstaan gemiddeld rond de vijfde
dag van de tweede kuur. Omdat de
klachten gerelateerd lijken aan de dosis
denkt men dat Ara-C® mogelijk een
directe toxiciteit heeft op de huidcellen
of op het onderhuidse weefsel.1,2
Huidtoxiciteit
De huidklachten beginnen vaak met
rode oren. Die roodheid verspreidt
zich over het hele lichaam en de huid
voelt branderig aan. ‘Sommige patiënten vergelijken deze pijn met die bij
een ernstige verbranding door de zon’,
zegt Katrien van Rooij. Volgens haar is
het zaak om dan al te beginnen met het
smeren met Calendulan®, een crème
gebaseerd op goudsbloemen. 3 Dit
homeopathische middel houdt de huid
vet, vermindert de pijn en door de ver-
koelende werking breidt de roodheid
zich minder uit. Het kan echter niet
voorkomen dat blaarvorming ontstaat,
meestal op handen, voeten en buik. Als
de blaren verder opzwellen, verstrakt
de huid en kan de patiënt de handen
en voeten moeilijk of niet gebruiken.
Van Rooij: ‘Het strakke gevoel verdwijnt sneller als patiënten Calendulan® gebruiken in plaats van een vette
crème als Cetomacrogol®.’ Na ongeveer
twee weken stopt het proces vanzelf.
De blaren verdrogen en op de aangedane plekken laat de huid los. De huid
herstelt meestal wel zonder enig litteken. Lopen kan de eerste periode lastig
zijn omdat de nieuwe huid op de voetzolen erg teer is.
De academische ziekenhuizen in Leiden en Amsterdam gebruiken Triamcinoloncrème® 0,1% om huidtoxiciteit
bij Ara-C® te bestrijden. Volgens het
Repertorium is dat een sterk corticosteroïd met onder andere een ontstekingsremmende en vaatvernauwende
werking. In het uiterste geval kiest men
voor intraveneuze toediening van corticosteroïden om huidtoxiciteit aan te
pakken. Van Rooij: ‘Daar is men bij ons
nursing - mei 2006
02-05-2006 11:03:08
erg terughoudend mee omdat dergelijke middelen de koorts maskeren, terwijl je die juist bij deze patiënten met
Calendulacrème biedt
verlichting en geeft
patiënten autonomie terug
den om het middel voor te schrijven en
op te nemen in het behandelprotocol,
zodat het in ieder geval vergoed wordt
door de ziektekostenverzekeraar. De
kosten voor calendulacrème kunnen
voor de oncologiepatiënt namelijk aardig oplopen, is de ervaring van Anneke
Huisman. Zij is avondcoach op onder
andere de afdeling Hematologie van
de Daniel den Hoed Kliniek in Rotter-
dam. Huisman ziet het liefst dat iedere
patiënt die behandeld wordt met hoge
dosis Ara-C ® automatisch een paar
tubes Calendulan® krijgt. ‘Helaas zit
dit middel niet in het basispakket van
de ziektekostenverzekering en moeten
patiënten zonder aanvullende verzekering de tubes zelf aanschaffen. Een tube
van tachtig gram kost tien euro.’ Een
kostbare zaak dus.
➔
een verminderde afweer heel goed in
de gaten wilt houden.’
Reacties van andere deskundigen
Onderzoek
Terug naar Calendulan ® . De werking van deze zalf is al aangetoond bij
patiënten met borstkanker die huidtoxiciteit ontwikkelen na behandeling met
radiotherapie.4 Van Rooij werkt aan
een onderzoeksopzet voor behandeling van huidtoxiciteit bij patiënten met
acute leukemie die hoge doses Ara-C®
krijgen. Zij wil twee groepen patiënten
tegenover elkaar zetten: een groep die
Calendulan® gebruikt en een groep die
zich insmeert met het reguliere middel
Cetomacrogol®.
Met de uitkomsten van dit onderzoek
hoopt Van Rooij artsen bereid te vin-
Prof. Dr. Harry C. Schouten, hematoloog in
het Academisch Ziekenhuis in Maastricht:
‘De huidproblemen bij Ara-C® zijn groot bij
de behandeling van patiënten met een acute
leukemie. Elke verlichting voor de patiënt is
welkom. Belangrijk is wel dat de werkzaamheid van de gekozen middelen bewezen is.
Om deze reden is een gecontroleerd onderzoek van Calendula met een andere crème
noodzakelijk, liefst voordat het op grote
schaal in de praktijk geïntroduceerd wordt.’
Carolien Burghout, verpleegkundig specialist
oncologie/hematologie in het Jeroen Bosch
Ziekenhuis in ’s Hertogenbosch: ‘Op onze
Hematologische Intensive Care (HIC) unit
komt ook vaak huidtoxiciteit voor bij leukemiepatiënten die behandeld worden met
Ara-C®. De meest ernstige vorm met blaarvorming zien we weinig. Meestal blijft de
huidtoxiciteit beperkt tot roodheid, al dan
niet gepaard gaande met vasculitis. Aangezien het bewijs voor de werking van Calendulazalf ontbreekt, gebruiken we op de HIC
vooralsnog Triamcinoloncrème 0,1%. Deze
zalf brengen we tweemaal daags dun op de
aangedane huid aan, met goed resultaat. De
patiënt kan soms ook geholpen zijn met het
koelen van de huid met coldpacks. Dit geeft
verlichting.’
mei 2006 - nursing 45
44-46_Calendula.indd 45
02-05-2006 11:03:10
Huidtoxiciteit als gevolg van hoge doses cytostatica kan de zelfzorg van de patiënt ernstig belemmeren.
Calendulazalf geeft de vaak branderig aanvoelende
huid verlichting. Het vermindert de pijn en door
de verkoelende werking breidt de roodheid zich
minder uit.
De huid herstelt meestal zonder enig litteken.
Lopen kan de eerste periode lastig zijn omdat de
nieuwe huid op de voetzolen erg teer is.
Verpleegkundige huidzorg
Hoe nu verder? Het spreekt voor zich
dat verpleegkundigen de pijnlijke,
aangedane huid voorzichtig moeten
behandelen. Zolang Calendulan® niet is
opgenomen in het protocol, is het van
belang om de huid minimaal drie keer
per dag in te smeren met een vette zalf
zoals Cetomacrogol®. Vooral ’s morgens na het wassen is dat belangrijk,
omdat de patiënten zich volgens protocol wassen met een ontsmettende
zeep als Hibiscrub® of Betadinescrub®.
Die zeep doodt de bacteriën op de huid,
maar heeft ook een minder gewenst
pleegkundigen die werken aan de professionalisering van
zorg rondom patiënten die stamceltransplantatie krijgen.
(Voorafgaand aan de stamceltransplantatie krijgen deze
patiënten hoge doses Ara-C® om het zieke beenmerg te
doden.)
4 Pommier P, Gomez F, Sunyach MP, Hombres D, Carrie C,
Montbarbon X, Phase III Randomized Trial of Calendula
Officinalis compared with Trolamine for the prevention of
Acute dermatitis during irradiation for breast cancer, Journal
of Oncology 2004 vol22 (8) pag 1447-1453.
5 Rijpkema H, Aromecum, Aromatherapie van Absint tot
Zonnebloem, uitgegeven door Koninklijke Drukkerij Broese @
peereboom bv ISBN 90-809129-2-1
Productie van Calendulazalf
De verse bloemhoofdjes van de goudsbloem,
de Calendula Officinalis, weken een maand
of langer in een plantaardige vette olie.
Dan geven de bloemen geleidelijk gemiddeld 10 procent van hun werkzame stof aan
de olie af, waardoor een hoog medicinaal
product ontstaat. Goudsbloem heeft een
breed toepassingsgebied. De belangrijkste
toepassing is bij huidproblemen, vanwege
de verzachtende en helende werking. Het is
een eeuwenoud middel bij wondheling, bij
de behandeling van de verbrande huid, bij
eczeem en andere huidklachten. Het verzacht ontstekingen, controleert bloedingen
en geneest de beschadigde en geïrriteerde
huid. Het is geschikt voor de gevoelige, droge en/of schilferige huid.5
In Nederland zijn er twee producenten die
calendula in een crème verwerken: VSM en
Weleda. Anneke Huisman, avondcoach op
onder andere de afdeling Hematologie van
de Daniel den Hoed Kliniek in Rotterdam
zegt daarover: ‘Weleda maakt een zuiverder Calendulacrème dan VSM, op basis van
honing dat op zichzelf al een helende werking heeft op de huid. Helaas is die zalf niet
steriel en daarom onbruikbaar voor patiënten met een sterk verminderde afweer zoals
leukemiepatiënten.’
46
44-46_Calendula.indd 46
‘Meestal blijft de huidtoxiciteit
beperkt tot roodheid’
effect. De patiënt krijgt er namelijk een
droge huid van en dat is een probleem
bij mensen die cytostatica krijgen. Hun
huidcellen delen en verjongen zich
minder waardoor de huid verhardt.
Niet alleen het wassen, maar ook
het drogen moet met zorg gebeuren.
Belangrijk is de huid grondig te drogen
zonder te wrijven. Deppend drogen is
het advies en dat kost meer tijd. Van
Rooij: ‘De patiënt bepaalt het tempo
en de verpleegkundige moet een pas
op de plaats maken. Maar dat zijn wel
de kostbare momenten waarop je contact kunt maken met een patiënt die
dat misschien juist heel hard nodig
heeft.’ ■
Literatuur en noten:
1 Vliet van V, Lans van der M, Huidtoxiciteit bij Ara-C, Oncologica
2002(2) pag 18-21.
2 Lambert J, Dirix L, Het Hand/Voetsyndoom, uitgegeven door
Roche Brussel.
3 Deze tip kreeg zij via de Special Interest Group (SIG)
Stamceltransplantatie. Dat is een landelijk overleg van ver-
Vlaanderen: Voor zover ons bekend wordt Calendulacrème
in Vlaanderen niet of nauwelijks gebruikt door verpleegkundigen. Heb jij er wel ervaring mee? We horen het graag via
nursing@reedbusiness.nl.
Samenvatting
Patiënten met acute leukemie krijgen vaak
agressieve chemokuren. Een van de bijwerkingen is huidtoxiciteit. Die kan zich uiten
in een rode pijnlijke huid, blaarvorming en
oedemen. Calendulacrème biedt verlichting,
zegt een aantal verpleegkundigen. Probleem
is alleen dat dit homeopathische middel niet
altijd wordt vergoed en dus kunnen de kosten voor de patiënt hoog oplopen. Bovendien is de werking nog niet wetenschappelijk
aangetoond. Dat moet veranderen, vindt
Katrien van Rooij, verpleegkundige hematologie/oncologie in het Academisch Ziekenhuis in Maastricht. Zij wil een onderzoek
starten naar de werking van Calendulan® bij
patiënten met huidtoxiciteit, zodat artsen
overtuigd raken van de werking.
nursing - mei 2006
02-05-2006 11:03:13